หนังสือ เมื่อโลกซึมเศร้า: Mark Fisher โลกสัจนิยมแบบทุน และลัดดาแลนด์ โดย สรวิศ ชัยนาม (ปกอ่อน)

ภาพยนตร์ช่วยทำให้เราเห็นภาพว่าทุนทำลายชีวิต ร่างกายและจิตใจของเราได้อย่างไร โดยให้กรอบที่เราสามารถใช้ตีความและมีปฏิสัมพันธ์กับความเป็นจริงของโลกทุนนิยม และเชื่อมโยงผู้คนที่มีกรอบความคิดเดียวกันเข้าไว้ด้วยกัน ยิ่งถ้าเป็นภาพยนตร์แนวดิสโทเปียและแนวสยองขวัญด้วยแล้วยิ่งช่วยให้เรา “เห็น” ทุนนิยมได้แจ่มชัดเป็นพิเศษ พูดอีกอย่างก็คือ หนัง ซึ่งเป็นเรื่องแต่งหรือ “เรื่องลวง” บอกเล่าความจริงเกี่ยวกับทุนนิยมได้ดีกว่างานวิชาการส่วนใหญ่ซะอีก ในงานเขียนเล่มก่อน ๆ ผมพยายามคลี่ประเด็นทางการเมืองที่แสดงออกว่าต่อต้านทุนนิยมและพยายามปลดปล่อยเป็นอิสระซึ่งสื่อออกมาในหนังฮอลลีวูดแนวดิสโทเปียหลายเรื่อง เช่น In Time, The Snowpiercer และ The Lobster วัฒนธรรมสมัยนิยมก็เป็นพื้นที่ที่การต่อสู้เพื่อล้มล้างทุนนิยมสามารถเกิดขึ้นได้เหมือนกัน และต้องเป็นพื้นที่ให้เกิดสิ่งนี้ได้ด้วย ไม่ใช่แค่ในการเมืองและเศรษฐศาสตร์เท่านั้น ไม่มีอาณาบริเวณใดในชีวิตที่ทุนยังรุกล้ำไปไม่ถึง ในดิสโทเปียไม่สิ้นหวัง  ผมเน้นประเด็นที่ว่าทุนกำลังทำลายโลกและได้เปลี่ยนอนาคตของเราให้กลายเป็นฝันร้ายเป็นที่เรียบร้อยแล้ว แต่เรายังคงต่อกรกับมันได้ ในทำไมต้องตกหลุมรัก?  ผมเสนอว่าทุนนิยมเป็นศัตรูของความรักและกำลังทำลายชีวิตรักของเรา ส่วนในหนังสือเล่มบาง ๆ เล่มนี้ ผมจะแสดงให้เห็นว่าทุนนิยมยุคปลายกำลังทำลายสุขภาพจิตของเราอย่างรุนแรง 

 

นอกจากนี้ผมจะเปลี่ยนไปวิเคราะห์ภาพยนตร์สยองขวัญแทนหนังดิสโทเปีย โดยยึดตามข้อสังเกตของ Mark Fisher และ Mark Steven และใช้แนวคิดของทั้งสองในการตีความภาพยนตร์เรื่องลัดดาแลนด์ (กำกับโดยโสภณ ศักดาพิศิษฐ์ ออกฉายปี 2011) ซึ่งกลายเป็นหนังฮิตติดอันดับบ็อกซ์ออฟฟิศกวาดรายได้ไปกว่าร้อยล้านบาท และยังคว้ารางวัลสุพรรณหงส์ประจำปี 2012 ไปหลายสาขา รวมทั้งรางวัลภาพยนตร์ยอดเยี่ยม Fisher กล่าวไว้ว่า ‘การบรรยายทุนแบบที่โกธิค*ที่สุดก็คือการบรรยายที่ใกล้เคียงความจริงที่สุด ทุนเป็นปรสิตในเชิงนามธรรม เป็นแวมไพร์ที่ไม่มีวันดูดเลือดอิ่ม และเป็นผู้สร้างซอมบี้’  Steven บอกว่า ‘ทุนนิยมเป็นหนังเลือดสาด (splatter film) ที่น่าขนลุก น่าขยะแขยงที่สุดที่เราจะได้เห็น’   และเสริมว่า ‘เราทุกคนต่างอยู่ในหนังเลือดสาดเรื่องเดียวกันและเราก็ควรรังเกียจมันถึงที่สุด’  

 

แม้จะไม่ใช่หนังประเภทเลือดสาด แต่ลัดดาแลนด์ก็แสดงให้เราเห็นอย่างชัดเจนว่าทุนนิยมต่างหากที่เป็นความสยดสยองที่แท้จริง ไม่ใช่พวกผีที่ออกมาให้เราเห็นแค่ประปราย และทุนนิยมเปลี่ยนเราให้เป็น ‘ปิศาจร้าย’ ได้อย่างไร หนังเรื่องนี้สื่อออกมาว่าต้านทุนนิยมอย่างค่อนข้างชัดเจน และยังทำได้ดีมากในการทำให้เราเห็นหรือนึกถึงความเชื่อมโยงกันระหว่างสองด้าน โดยด้านหนึ่งคือความเหลื่อมล้ำทางชนชั้น ความมีขึ้นมีลงของระบบทุนนิยม และความเพ้อฝันเรื่องการโยนความรับผิดชอบไปที่ปัจเจก (self-responsibilization) ซึ่งสร้างแรงปรารถนาต่าง ๆ ที่ค้ำจุนระบบทุนนิยมเอาไว้ กับอีกด้านหนึ่งคือภาวะบีบคั้นทางจิต คนที่ซึมเศร้า คนที่หมดไฟ คนที่ฆ่าตัวตาย และฆาตกรสังหารหมู่ต่างหากที่เป็นสิ่งที่แสดงออกชัดว่าเรากำลังอยู่ในทุนนิยมยุคปลาย ไม่ใช่พวกศาสดาพยากรณ์จอมปลอมที่เครื่องจักรชวนเชื่อของทุนนิยมป่าวประกาศว่าเป็นนักคิดค้น ผู้ประกอบการ และ ‘ผู้นำทางความคิด’ อันที่จริงแล้ว ผู้มีภาวะซึมเศร้าสามารถบอกความจริงเกี่ยวกับทุนนิยมที่ไม่มีใครกล้าพูดถึงได้ดีกว่าผู้นำทางความคิดเสียอีก

 

อย่างแรกเลยก็คือ การถามว่าโรคซึมเศร้าเกิดจากความไม่สมดุลทางเคมีในสมองหรือหรือปัจจัยด้านสังคมกันแน่นั้นเป็นคำถามที่ผิด นี่เป็นเรื่องที่เราไม่อาจลดทอนให้เหลือแค่เลือกอย่างใดอย่างหนึ่งได้ ในประเด็นเรื่องโรคซึมเศร้า Mark Fisher กล่าวว่า ‘เรื่องส่วนตัวไม่เคยใช่เรื่องส่วนตัวจริง ๆ (The personal is impersonal)  โดยหมายความว่าเรื่องส่วนตัวนั้นเป็นเรื่องของส่วนรวมด้วย เพราะฉะนั้นปัญหา ‘ส่วนตัว’ จึงอาจแพร่หลายหรือพบได้ทั่วไป เราอาจอธิบายแบบนี้ก็ได้ว่า เรื่องส่วนตัวนั้นมีความแยกย่อย เต็มไปด้วยความขัดแย้ง และไม่ใช่ว่าปราศจากความย้อนแย้งภายใน ก ไม่ได้เท่ากับ ก  แล้วใน ก ยังมีส่วนที่ไม่ใช่ ก อยู่ด้วย นี่เป็นเพราะว่าเรื่องส่วนตัวมักมีสิ่งที่ไม่ใช่เรื่องส่วนตัวแทรกอยู่ระหว่างกลางเสมอ บอกได้ยากว่าอันหนึ่งเริ่มตรงไหนและอีกอันสิ้นสุดที่ใด เราเป็นสิ่งมีชีวิตที่จำต้องต้องขัดแย้งในตัวอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้และมีทั้งสิ่งที่เป็นส่วนตัวและไม่เป็นส่วนตัวในตัวเรา สุขภาพจิตตั้งอยู่บนพรมแดนระหว่างสิ่งที่อยู่ภายใน/ความเป็นส่วนตัวและสิ่งที่อยู่ภายนอก/ความไม่เป็นส่วนตัว ไม่อาจลดทอนให้เหลือแค่สิ่งที่อยู่ภายในหรือสิ่งที่อยู่ภายนอกอย่างใดอย่างหนึ่งได้ แต่เป็นผลจากการปะทะของทั้งสองบริเวณ เพราะฉะนั้น เราจึงไม่สามารถละเลย “เบื้องหลัง” ที่เป็นทุนนิยมได้แม้ในตอนที่เราพูดถึงเรื่อง “ส่วนตัว” เราปะทะกับเบื้องหลังนี้อยู่ตลอดเวลา ซึ่งทำให้ใครหลาย ๆ คนประสบความทุกข์ทรมานทางจิตได้ง่ายกว่าคนอื่น ๆ พูดอีกอย่างก็คือ ทุนได้เข้ามาดำเนินการอยู่ในระดับจิตใจของบุคคลเป็นที่เรียบร้อยแล้ว โครงสร้างทางสังคมและอำนาจสามารถพบได้ “ภายใน” ตัวของเราเอง เมื่อใดที่เรามองข้ามเบื้องหลังนี้ไป ก็จะเห็นว่ามีแต่ปัจเจกเท่านั้นที่เป็นผู้ต้องรับผิดชอบและสมควรถูกตำหนิ เมื่อปัญหาสังคมไม่ว่าจะเรื่องอะไรถูกทำให้เป็นปัญหาของใครของมัน ทางแก้แต่ละทางก็จะถูกกำจัดความเป็นการเมืองออกไป (de-politicized) และเอื้อเฟื้อต่อทุน เราอาจเรียกกระบวนการนี้ว่า “การป้ายสีให้เป็นปิศาจ (demonization)” ซึ่งทำให้คนยิ่งกล่าวโทษตัวเองและซึมเศร้าหนักขึ้นไปอีก เราจะเห็นกระบวนการนี้เกิดขึ้นในลัดดาแลนด์ น่าเสียดายที่ตอนจบของหนัง ความรู้สึกรังเกียจทุนนิยม ซึ่งสามารถใช้ส่งเสริมการเมืองเพื่อการปลดปล่อย กลับถูกแทนที่ด้วยความโล่งใจและความปรองดอง และการวิเคราะห์เชิงระบบถูกแทนที่ด้วยการวิจารณ์บุคคลรายตัวไปซะเฉย ๆ ข้อบกพร่องตรงนี้ทำให้หนังมีความสอดคล้องกับ ‘โลกสัจนิยมแบบทุน’ คือถึงแม้จะมีลักษณะต่อต้านทุนนิยม แต่ท้ายที่สุดหนังก็ช่วยยืนยันว่าทุนนิยมเป็นเส้นขอบฟ้าที่เราไม่อาจข้ามผ่านไปได้ 

 

บางส่วนจากคำนำ

 

สรวิศ ชัยนาม