หนังสือ โปรตากอรัส ของเพลโต้ แปลโดย อุกฤษฏ์ แพทย์น้อย (ปกอ่อน)

มนุษย์ ไม่ว่าจะอยู่ในสังคมใดก็ตาม ย่อมแสวงหาสิ่งเดียวกัน คือ ชีวิตที่ดี  ในยุคดึกดำบรรพ์มนุษย์ต่อสู้กับภัยธรรมชาติ การที่มนุษย์อยู่ในสังคมทำให้ต้องเผชิญกับมนุษย์คนอื่นนอกเหนือไปจากสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ การหาวิธีการที่จะบรรลุชีวิตที่ดีจึงมีความซับซ้อนมากขึ้น  มนุษย์พัฒนาเทคโนโลยีเพื่อต่อสู้กับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ และพัฒนาระบบคุณธรรมขึ้นมาเพื่ออยู่ร่วมกับคนอื่น รวมทั้งเพื่อเผชิญกับโชคชะตาซึ่งเป็นปัจจัยลี้ลับในจักรวาล  คุณธรรมเป็นวิถีที่จะนำไปสู่ชีวิตที่ดีเยี่ยงมนุษย์ ในสภาพแวดล้อมที่ต่างกัน มนุษย์พัฒนาคุณธรรมที่อาจจะไม่ตรงกัน คุณธรรมของแต่ละสังคมอยู่ในกรอบของโลกทรรศน์ที่สังคมยึดถือ และโลกทรรศน์ถูกสร้างขึ้นมาจากความเข้าใจจักรวาลภายใต้สภาพแวดล้อมที่ตนเผชิญ  การศึกษาคุณธรรมตลอดจนโลกทรรศน์ของคนต่างสังคมทำให้เราเข้าใจว่า คนต่างสังคมกับเราแก้ปัญหาของตนอย่างไรเพื่อบรรลุการมีชีวิตที่ดี  นำไปสู่ความเข้าใจในธรรมชาติมนุษย์  เมื่อเราเข้าใจธรรมชาติมนุษย์และเข้าใจว่า การแก้ปัญหาเรื่องการมีชีวิตที่ดีย่อมแตกต่างกันขึ้นอยู่กับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติและสังคม ย่อมทำให้เราเกิดความเห็นอกเห็นใจคนต่างสังคม และความเห็นอกเห็นใจนี้เป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้เกิดขันติธรรม อนึ่ง ขันติธรรมที่แท้จริงไม่ใช่แค่ความอดทน แต่คือ การทำลายอคติและยอมรับความแตกต่าง  ในโลกปัจจุบันความมีขันติธรรมก้าวหน้าไปมากจากในอดีตกาล แต่ในขณะนี้อยู่ในช่วงถดถอย การศึกษาความคิดที่ต่างจากเราจึงมีความสำคัญยิ่ง เป็นการฝึกให้เรามีขันติธรรมต่อคนต่างวัฒนธรรม ซึ่งจะนำมาสู่การมีขันติธรรมต่อคนในชาติเดียวกันที่คิดไม่เหมือนเรา

 

ที่กล่าวไปแล้วเป็นประโยชน์ทั่วไปที่ได้จากการศึกษาความคิดต่างวัฒนธรรมต่างยุคสมัย  เราได้ประโยชน์อะไรที่เฉพาะเจาะจงลงไปเมื่อศึกษาความคิดของโสกราตีส ประโยชน์อย่างหนึ่งที่รู้กันดีในหมู่คนที่สนใจโสกราตีส คือ โสกราตีสสอนให้เรารู้จักใช้เหตุผลสอบถามความเชื่อที่เรามี ก็คือ สอนให้เราคิดแบบปรัชญานั่นเอง ในเมื่อเป็นที่รู้กันดีก็จะขอผ่านเรื่องนี้ไป โสกราตีสไม่ได้ให้ความสนใจกับระบบปรัชญาโดยรวม สนใจเฉพาะจริยปรัชญาซึ่งในสมัยกรีกโบราณมีเนื้อหาเกี่ยวกับคุณธรรม เราอาจถามได้ว่า เราได้ประโยชน์อะไรจากทรรศนะของโสกราตีสในเรื่องนี้ แม้ว่าความคิดของเราเรื่องคุณธรรมจะไม่ตรงกับของกรีกโบราณ แต่ปัญหาที่โสกราตีสยกขึ้นมาเกี่ยวกับคุณธรรมโดยรวมเป็นปัญหาที่ระบบคุณธรรมทั้งหลายจะต้องเผชิญ ปรากฏการณ์ที่บิดามารดาที่มีคุณธรรมมีบุตรที่ไร้คุณธรรมมีให้เห็นทั่วไป อาจจะมีน้อยกว่ากรณีตรงข้าม แต่ตราบใดที่ไม่ใช่สิ่งที่พบเห็นได้ยาก ปัญหาเรื่องคุณธรรมสอนกันได้หรือไม่ยังคงเป็นปัญหาที่น่าสนใจ ทรรศนะเรื่องคุณธรรมคือความรู้ก็เช่นกัน ถึงแม้เราจะไม่เห็นด้วยกับโสกราตีส (นักปรัชญาส่วนใหญ่ไม่เห็นด้วย) แต่ความรู้กับคุณธรรมเกี่ยวข้องกันอย่างแน่นอน ดูได้จากศาสนาต่าง ๆ ซึ่งมุ่งสอนคุณธรรม แต่ทุกศาสนาสอนโลกทรรศน์ซึ่งเป็นความรู้ที่กว้างกว่าคุณธรรม แสดงว่าศาสนาเชื่อว่า คุณธรรมเป็นส่วนหนึ่งของความรรู้ที่กว้างกว่า ซึ่งหมายความว่า คุณธรรมเกี่ยวข้องกับความรู้อื่น  ความเกี่ยวข้องนี้เป็นอย่างไรผู้ที่ไม่เห็นด้วยกับโสกราตีสต้องหาคำอธิบาย  ทรรศนะของโสกราตีสอาจดูเหมือนว่าไม่ถูก  แต่สิ่งที่โสกราตีสทำ คือ ท้าทายเราว่า ถ้าไม่เห็นด้วยให้ชี้แจงด้วยเหตุผลมาว่า ทรรศนะแบบใดมีเหตุผลน่าเชื่อถือกว่า

 

ทรรศนะของโสกราตีสเรื่องคุณธรรมเป็นหนึ่งเดียวก็เช่นกัน เราอาจจะไม่อยากเชื่อ แต่ให้เราลองทอนคำถามเรื่องนี้ให้อ่อนลงเป็นว่า เป็นไปได้หรือไม่ที่คนผู้หนึ่งมีคุณธรรมอย่างหนึ่ง แต่ไม่มีคุณธรรมอื่น  เราอาจจะบอกว่า เป็นไปได้อย่างแน่นอน และยกตัวอย่างมากมายมาสนับสนุน เช่น อาจจะให้ตัวอย่างคนที่มีความกล้าหาญ แต่ขาดความเมตตา แต่การให้ตัวอย่างนี้เป็นการมีสมมติฐานว่า เรารู้ว่าความกล้าหาญและความเมตตาคืออะไร  แน่ใจหรือว่าเรารู้ เมื่อถามเช่นนี้เราจะเข้าใจทันทีว่า เหตุใดโสกราตีสจึงตะเวนถามไปทั่วว่า ความกล้าหาญคืออะไร ความชอบธรรมคืออะไร ฯลฯ ทรรศนะของโสกราตีสที่ว่า ไม่มีใครจงใจทำเลวก็อีกเช่นกัน เป็นความคิดที่ดูเหมือนสุดโต่ง แต่จนถึงปัจจุบันยังไม่มีมติเอกฉันท์ในวงการปรัชญาว่าจะอธิบายเรื่องนี้อย่างไร

 

สรุปแล้วประโยชน์ที่เราได้จากการอ่านบทสนทนาของเพลโตที่นำเสนอความคิดของโสกราตีส ก็คือ เรามีแนวโน้มที่จะไม่เชื่อสิ่งที่โสกราตีสเชื่อ แต่เราถูกท้าให้หาความเชื่อที่มีเหตุผลกว่านี้ เราจะหาพบหรือไม่ไม่สำคัญเท่าการพยายามหา หากเราลงเอยด้วยการหาไม่เจอสักที เราได้บรรลุความเป็นโสกราตีสแล้ว นั่นคือ เรารู้แล้วว่า เราไม่รู้อะไรเลย

 

__________________

 

สารบัญ

 

คำนำ

บทนำ 

โปรตากอรัส

อรรถาธิบาย

ภาคผนวก ๑ ลำดับความคิดของโสกราตีสและลำดับการแต่งบทสนทนา

ภาคผนวก ๒ สุขนิยม

หนังสือและบทความที่แนะนำให้อ่านต่อ