จิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่ ของชาร์ลส์ โบดแลร์

ต้น ค.ศ.1859 โบดแลร์มีโอกาสรู้จักศิลปินอาวุโสชื่อ กองสต็องแต็ง กีสย์ (Constantin Guys, 1802-1892) ผู้สร้างจิตรกรรมสีน้ำและภาพสเกตช์ที่แสดงถึงชีวิตสมัยใหม่ ซึ่งสอดคล้องกับแนวคิดที่เขาเสนอไว้ใน Salon de 1845 และ Salon de 1846 หลังจากได้ติดตามชมภาพของกีสอย่างใจจดใจจ่อและด้วยความปลาบปลื้ม ตลอดจนได้คบหาสมาคมกับศิลปินผู้นี้อย่างใกล้ชิดถึงขนาดพากันไปเที่ยวตามแหล่งบันเทิงยามราตรีอยู่พักใหญ่ โบดแลร์จึงได้นำข้อสังเกตและข้อคิดที่ได้จากประสบการณ์ครั้งนี้มาเขียนบทความเรื่อง Le Peintre de la vie moderne ระหว่างช่วงปลาย ค.ศ. 1859 ถึงต้น ค.ศ. 1860 (แต่ได้ตีพิมพ์ลงในวารสาร Figaro ฉบับที่ 26 วันที่ 29 พฤศจิกายนและ 2 ธันวาคม ค.ศ. 1863) อันเป็นช่วงที่เขาเขียนบทกวีร้อยกรองและร้อยแก้วเกี่ยวกับชีวิตสมัยใหม่ในปารีสไปพร้อมๆ กัน ทั้งนี้ โบดแลร์ได้เสนอแนวคิดเชิงทฤษฎีสุนทรียศาสตร์แนวใหม่ไว้อย่างน่าสนใจ โดยอาศัยผลงานศิลปะของกีสย์เป็นตัวอย่างสาธิต

 

โบดแลร์เริ่มด้วยการบรรยายถึงบุคลิกและอุปนิสัยของกีสย์ (ซึ่งในบทความเรียกว่า เมอสิเยอร์ G เนื่องจากกีสเป็นคนไม่ชอบแสดงตัว ไม่ยอมให้ระบุชื่อจริง) ว่าเป็นศิลปินที่ชอบออกไปเดินเล่นคนเดียว ชอบแสง สี ภูมิทัศน์ ตึกรามบ้านช่องในเมืองใหญ่ เพลิดเพลินอยู่กับการแฝงตัวปะปนอยู่กับฝูงชนในปารีส ใช้สายตาที่แหลมคมสังเกตชีวิตความเป็นไปของชีวิตสมัยใหม่ แล้วเก็บบันทึกสิ่งที่ประทับใจไว้ในความทรงจำ ต่อจากนั้นจึงจะสร้างสรรค์งานศิลปะจากภาพในความทรงจำและจินตนาการอีกทีหนึ่ง โบดแลร์เห็นว่ากลวิธีการนำเสนอที่ฉับไว เป็นอิสระ เน้นเฉพาะส่วนเส้น สี ที่มีนัยสำคัญ ซึ่งเป็นลักษณะเด่นเฉพาะตัวของกีสนั้น เป็นวิธีการที่น่าสนใจมาก

 

โบดแลร์ถือโอกาสเสนอแนวคิดทางสุนทรียศาสตร์แนวใหม่ นั่นคือ แนวคิดเกี่ยวกับความงาม (le Beau) (ตอนที่ 1) เขาชี้ว่า ความงามนั้นมีลักษณะทวิลักษณ์ กล่าวคือมีทั้งลักษณะที่เป็นนิรันดร์ คงที่ นิยามยาก กับลักษณะชั่วคราวซึ่งสัมพันธ์กับสถานการณ์และความเป็นไปร่วมสมัย และเปรียบว่าทวิลักษณ์นี้เป็นเสมือน “จิตวิญญาณ” และ “ร่าง” ของศิลปะ ซึ่งจะเชื่อมโยงกับแนวคิดว่าด้วยความเป็นสมัยใหม่ (ตอนที่ 4)

 

ในทัศนะของโบดแลร์ ชีวิตสมัยใหม่นั้นเป็นส่วนสำคัญในการสร้างสรรค์ของศิลปิน แต่ศิลปินจะต้องรู้จักเลือกลักษณะที่เขาเห็นว่าเด่น น่าประทับใจมานำเสนอ และรู้จักดึงลักษณะที่เป็นอมตะออกจากภาวะที่ปรากฏเพียงชั่วคราวโดยบังเอิญ ทั้งนี้ เขาเสนอนิยามศัพท์ “modernité” ไว้ว่า “ความเป็นสมัยใหม่ ประกอบด้วยส่วน (เปลือกนอก) ที่คงอยู่ชั่วคราว ผ่านวูบแล้วแวบหายหรือปรากฏเพียงชั่วแล่น ครึ่งหนึ่ง กับส่วน (แก่นสาร) ที่มีสารัตถะซึ่งดำรงอยู่ชั่วนิรันดร์อีกครึ่งหนึ่ง”

 

ในตอนที่ 9 โบดแลร์เสนอแนวคิดสำคัญที่ว่า ศิลปะต้องเป็นการดัดแปลงธรรมชาติตามจินตนาการของผู้สร้างสรรค์ เพราะเขาเห็นว่าธรรมชาตินั้น “ดิบ” และ “เถื่อน” เพราะฉะนั้น ต้องใช้ศิลปะเข้ามาขัดเกลาดัดแปลงให้หมดมลทิน งานศิลปะจึงมิใช่การลอกเลียนธรรมชาติ แต่เกิดจากการจัดสรรเลือกเฟ้นองค์ประกอบจากธรรมชาติมาสร้างใหม่ จัดระบบใหม่ ตามความรู้สึกนึกคิด ความทรงจำ และจินตนาการ ตลอดจนความชำนาญด้านฝีมือของผู้สร้าง ด้วยเหตุนี้ โบดแลร์จึงชื่นชมหญิงที่งามเพราะแต่งอย่างมีศิลปะมากกว่าหญิงที่งามตามธรรมชาติ นอกจากนี้ยังเห็นว่า แฟชั่น (la mode) ซึ่งสร้างสรรค์ขึ้นอย่างชาญฉลาดยังเป็นเสมือนการปรับแปลงธรรมชาติให้งามสูงส่ง สำหรับเขาและกีส เสื้อผ้าที่เป็นแฟชั่นและเครื่องประดับที่รับกันนี้เป็นสิ่งเสริมเสน่ห์ แสดงถึงความพยายามใหม่ๆ ของมนุษย์ที่จะไปสู่ความงามหรือสู่อุดมคติ แต่ทั้งนี้ต้องให้หญิงที่งามเป็นผู้สวมใส่ด้วย

 

ตอนที่ 10 และ 12 เป็นการบรรยายภาพสีน้ำของกีสที่เป็นรูปสตรีในสังคมชั้นสูงที่แต่งหน้าแต่งตัวประดับอาภรณ์ตามแฟชั่นงามหรู ณ สถานที่ต่างๆ เช่น ถนนฌ็องเซลิเซ่ (Champs-Élysées) สวนสาธารณะ และโรงละคร ซึ่งเป็นความงามที่ก่อให้เกิดความสุขใจสบายตาแก่ผู้พบเห็น นอกจากนี้ โบดแลร์ยังแสดงความชื่นชมโสเภณีและหญิงที่ทำงานในคาบาเรต์หรือสถานเริงรมย์ในยามค่ำคืน โดยชี้ว่าลักษณะหลังนี้เป็นความงามที่เกิดจากความชั่ว และแฝงด้วยความเศร้า

 

ตอนที่ 6 7 และ 8 เป็นการวิเคราะห์ภาพวาดของกีสที่แสดงถึงรถม้าที่สวยงามรับกับคนนั่งที่แต่งกายหรูหราในพิธีสำคัญเพื่อเตรียมรับเสด็จจักรพรรดินโปเลียนที่ 3 กับจักรพรรดินีและพระโอรส พร้อมด้วยราชอาคันตุกะจากนานาประเทศ นอกจากนี้ ยังกล่าวถึงภาพเหตุการณ์ช่วงสงครามที่แหลมไครเมียที่กีสบันทึกไว้ขณะเป็นผู้สื่อข่าวให้แก่ The London Illustrated News เมื่อ ค.ศ. 1854-1856 โบดแลร์ชี้ให้เห็นว่าภาพเกี่ยวกับทหารของกีสนั้น ต่างจากภาพทหารของโอราซ แวร์เนต์มาก เพราะกีสไม่เน้นรายละเอียดที่หยุมหยิม แต่นำเสนอเฉพาะลักษณะเด่นสำคัญ โดยใช้การสังเกต ความทรงจำและจินตนาการ ตลอดจนความสามารถในการวาดเส้นและระบายสีอย่างแม่นยำ รวดเร็ว ทำให้ผู้ดูเกิดจินตนาการร่วมไปด้วย

 

สำหรับตอนที่ 9 ซึ่งโบดแลร์กล่าวถึงภาพของกีสเกี่ยวกับ แดนดี (le dandy) นั้น เขาถือโอกาสอธิบายถึงจุดยืน อุปนิสัย รสนิยม และวิถีการดำรงชีวิตแบบแดนดี ซึ่งตัวเขาเองก็ถือปฏิบัติอยู่อย่างสมบูรณ์แบบตลอดชีวิตแม้ในยามทุกข์ยาก โดยถือว่าเป็น “สุขบัญญัติทางจิตวิญญาณ” และเป็นวินัยสำคัญสำหรับการพัฒนาตนเพื่อสร้างสรรค์งานวรรณศิลป์และหลักสุนทรียศาสตร์ ตามอรรถาธิบายของโบดแลร์ แดนดี คือ บุคคลที่มีลักษณะพิเศษ มีวิถีการดำรงชีวิตแปลกเด่นกว่าคนอื่นๆ เช่น พิถีพิถันเรื่องแต่งตัว และมักทำท่าเย็นชาไม่แสดงความรู้สึกเวลาพบเห็นผู้อื่น โบดแลร์ชี้ให้เห็นคุณค่าที่แท้จริงของแดนดีว่า การแสดงออกเช่นนี้เป็นสัญลักษณ์ของจิตใจที่ละเอียดอ่อนกว่าคนทั่วไป มีวิจารณญาณวิเคราะห์ตัวเองตลอดเวลา อยากจะแสดงเอกลักษณ์ที่โดดเด่นให้ปรากฏ ทำให้คนอื่นทึ่ง แต่สงวนท่าทีไม่แสดงความรู้สึกอ่อนไหวให้คนอื่นเห็น พวกแดนดีบูชา “ตัวตน” ของเขาเอง จะสนใจคนอื่น เช่น ผู้หญิง ก็แต่เฉพาะที่รู้สึกว่าจะได้ความสุขจากนาง ทำให้นางหลงเชื่อว่ารักจริง ปรัชญาของพวกเขาคือ รู้เท่าทันความเสื่อมโทรมของชีวิต แม้จะหดหู่ก็ยอมรับมันได้ อาทิ ในเรื่องของความตาย พวกแดนดีตระหนักถึงอำนาจของความตาย แต่ก็หาญกล้าที่จะเผชิญกับความตาย พวกเขาจึงนิยมแต่งกายด้วยสีดำอย่างประณีตพิถีพิถัน เพื่อทำให้ความตายเป็นมหรสพอันพึงชม โบดแลร์เปรียบว่าแดนดีเป็นลักษณะของขุนนางรุ่นใหม่ เป็นรัศมีสุดท้ายของวีรกรรมในยุคเสื่อม เป็นตัวแทนชุดสุดท้ายของอหังการ์แห่งมนุษย์...

 

__________________

 

ดู สารบัญ และคำนำ ที่ https://www.yumpu.com/xx/document/read/67503687/-1- 

อ่านบทวิจารณ์ ที่ https://www.illuminationseditions.com/b/107

ดูภาพวาดประกอบหนังสือ ที่ https://www.yumpu.com/xx/document/read/67512528/-2